Aakash Chhetri is a Nepali fact-checker with nearly ten years of experience. He has worked with some of Nepal’s best digital media outlets, including Annapurnapost, Ekagaj, Nepal Khabar and Pahilopost. Before joining Newschecker, he worked as a desk editor for Nepal’s most prominent daily – Naya Patrika. Chhetri is passionate about debunking fake news that has started growing in threatening proportions with the proliferation of social media outlets.
बिहीबार दिउँसो हाम्रो नजर सामाजिक संजालमा फैलिइएको एउटा टिकटक सामग्रीमा पर्यो । जसले नेपालमा भयानक भूकम्प आएको दाबी गरेको थियो । Satyam Yadav नामक टिकटक आइडीमा पोस्ट गरिएको उक्त सामग्रीमा जमिन हल्लिरहेको दृश्यसमेत राखिएको देख्न सकिन्छ ।
भिडियोमा सडकमा गुडिरहेका सवारीसाधनहरू अवरुद्धसमेत देखिएको छ । त्यस्तै मानिसहरुबीच भागदौड मच्चिएको छ र ठूला ठूला भवनहरू भूकम्पले हल्लिरहेकोसमेत दाबीसहितको सामग्रीमा देख्न सकिन्छ । प्रस्तुत सामग्रीको थमनेलमा लेखिएको छ- ‘२०७९/३/२८ नेपालमा भूकम्प ।’
त्यसैगरी भारतको दार्जिलिङमा ठूलो भूकम्पको धक्का महसुस भएको दाबी गर्ने सामग्रीहरू पनि सामाजिक संजालमा फैलिएका छन् । केही दिनअघि भिडियो केन्द्रीत सामाजिक संजाल टिकटकमा पोस्ट गरिएको उक्त दाबीसहितको सामग्री अहिले व्यापक रुपमा फैलिएको छ ।
King Arjun171 नामक टिकटक आइडीमा पोस्ट गरिएको उक्त दाबीसहितको सामग्रीमा एउटा स्कुलको दृश्य देखाइएको छ । केही विद्यार्थी भागदौड गरिरहेको के र केही विद्यार्थी घाइते भएर रक्ताम्य भएको दृश्य देखिएको उक्त सामग्रीमा यो घटना केही दिन अघिको रहेको जानकारी दिइएको छ । भिडियोको थमनेलमा लेखिएको छ- ‘दार्जिलिङ केन्द्र बनाएर ७.६ स्केलको भूकम्प, मिति २०७९/३/२८ ।’
प्रस्तुत दाबीसहितको सामग्रीको फैलावट पनि व्यापक रहेको छ । पोस्ट गरिएको दुई दिनमै दाबीसहितको उक्त सामग्रीमा २ लाख १० हजार टिकटक प्रयोगकर्ताले रियाक्ट गरिसकेका छन् भने ४ हजारभन्दा बढी टिकटक प्रयोगकर्ताको दाबीसहितको सामग्रीलाई सेयर गरिसकेका छन् ।
त्यस्तै दाबीसहितको सामग्रीमा सुनिने अडियोबाट मात्रै ५० भन्दा बढी सामग्री पुनर्उत्पादन भइरहेका छन् । हेर्नुहोस् पुनर्उत्पादित सामग्री :
तथ्यजाँच/प्रमाणीकरण
नेपालको राजधानी काठमाडौँ र भारतको दार्जिलिङमा एकै दिन अर्थात् असार २८ गते ठूलो भूकम्प गएको दाबी गर्ने माथिका दुबै सामग्रीमा समातना छ । भूकम्पको मिति मात्र नभएर दुबै दृश्यमा जोडिएको आवाजसमेत एउटै छ । यही कारण हामीले उक्त दाबीसहितका सामग्रीमा राखिएका दृश्यमै केन्द्रीत भएर यो जाँच गरेका छौँ ।
सबैभन्दा पहिले हामीले प्रस्तुत दाबीसहितको सामग्रीमा राखिएका दृश्यको वास्तविकता पत्ता लगाउने जमर्को गर्यौँ । दोस्रो सामग्रीमा दार्जिलिङ केन्द्र बनाएर ७.६ स्केलको भूकम्प गएको दाबी गरिएको छ । यही सूचनालाई आधार बनाएर हामीले युट्युब लगायतका अन्य सामाजिक संजालमा ‘दार्जिलिङ भूकम्प’, ‘स्कुल भूकम्प’ लगायतका अंग्रेजी-नेपाली किवर्ड सर्च गर्यौँ । दिनभरको प्रयासपछि पनि हामीले मूल भिडियो पत्ता लगाउन सकेनौँ ।
प्रस्तुत जाँचबाट हामी के निष्कर्षमा पुग्यौँ भने दाबीमा भनिएजस्तो दार्जिलिङमै ठूलो भकम्प नगएको र सामग्रीमा देखिएको दृश्य एउटा कुनै विद्यालयमा भूकम्पीय सुरक्षा अभ्यास भइरहेको हो । मूल भिडियो पत्ता नलागेपछि हामीले दार्जिलिङभन्दा बाहिर गएर वाक्यांश सर्च गर्न थाल्याैँ । कयौँ पटकको प्रयासपछि हामीले ‘earthquake safety practice Indian school’ वाक्याशं सर्च गर्दा नतिजाको अन्तिमतिर एउटा भिडियो फेला पर्यो ।
TUBE CRAWLER नामक युट्युब च्यानलमा भेटिएको उक्त भिडियो चार वर्षअघि अर्थान् २५ डिसेम्बर २०१७ मा पोस्ट गरिएको देखिन्छ । भिडियोबारे ब्याख्या गर्दै उक्त युट्युब च्यानलले लेखेको छ – ‘हाम्रो उद्देश्य भनेको तपाईलाई सिकाउनु हो, यो खतरनाक परिस्थितिमा तपाईं र तपाईको नजिकको र प्रियजनको जीवनलाई कसरी बचाउने भन्ने हो । ट्यूब क्रलरले भारत सरकारद्वारा पहिलो पटक मक ड्रिल अभ्यास प्रस्तुत गर्दछ । यसले सरकारको तयारी अर्थात् आपतकालीन अवस्थामा कसरी उद्दार गर्ने भन्ने देखाउँछ ।’
युट्युबले नै ४ वर्षअघिको मितिमा प्रस्तुत भिडियो पोस्ट गरिएको पुष्टि गरेको छ । त्यसैले हामीले थप तथ्य र स्रोतहरू जुटाउनु परेन । यसबाटै के प्रष्ट हुन्छ भने यो भिडियो आपतकालीन अवस्थामा कसरी उद्दार गर्ने भन्ने अभ्यासका सन्दर्भमा तयार पारिएको पुरानो भिडियो हो । त्यसैले यसलाई दार्जिलिङमा ७.६ रेक्टरस्केलको भूकम्प झट्का महसुस भयो भन्नु भ्रामक दाबी हो ।
हेर्नुहोस चार वर्षअघि पोस्ट गरिएको मूल भिडियो :
त्यस्तै पहिलो दाबीमा २०७९/३/२८ गते नेपालमा भूकम्प गएको दाबी गरिएको छ । उक्त दाबीमा सडकमा भागदौड मच्चिएको दृश्य राखिएको छ । दाबीसहितको यो सामग्रीमा जोडिएको भिडियो खोज्न हामीलाई त्यति गाह्रो भएन । युट्युबमा ‘bhukanpa nepal’ सर्च गर्दा भेटिएका नतिजामध्येको एउटा भिडियो नै दाबीसहितको सामग्रीमा प्रयोग गरिएको पाइयो ।
WildFilmsIndia नामक युट्युब च्यानलमा ३० अगस्ट २०१८ मा पोस्ट गरिएको उक्त भिडियोलाई नै काँटछाट गरेर नयाँ दाबीसहित सामाजिक संजालमा फैलाइएको छ । उक्त युट्युब च्यानलका अनुसार भिडियोमा देखिएका दृश्य २५ अप्रिल २०१५ मा महाभूकम्प जाँदा खिचिएका थिए । सोही दृश्यलाई पछिल्लो सन्दर्भ बनाएर सामाजिक संजालमा भ्रामक रुपमा फैलाइएको पाइयो ।
निष्कर्ष :
दार्जिलिङ र नेपालमा ठूलो भूकम्प गएको दाबी गर्ने भिडियो सामग्रीहरू भ्रामक छ । पूराना र फरक सन्दर्भका भिडियो राखेर ठूलो भूकम्प गयो भनेर पोस्ट गरिएका यी सामग्रीले सामाजिक संजालमा भ्रम पैदा गरेका छन् ।
नतिजा : भ्रामक
हाम्रा स्रोतहरू :
तपाईँले थाहा पाउनु भएको कुनै शंकास्पद खबर वा सूचनाबारे अनुसन्धान, खोज वा अन्य सुझावको लागि हामीलाई सम्पर्क गर्ने इमेल ठेगाना हो: checkthis@newschecker.co
Aakash Chhetri is a Nepali fact-checker with nearly ten years of experience. He has worked with some of Nepal’s best digital media outlets, including Annapurnapost, Ekagaj, Nepal Khabar and Pahilopost. Before joining Newschecker, he worked as a desk editor for Nepal’s most prominent daily – Naya Patrika. Chhetri is passionate about debunking fake news that has started growing in threatening proportions with the proliferation of social media outlets.
