Aakash Chhetri is a Nepali fact-checker with nearly ten years of experience. He has worked with some of Nepal’s best digital media outlets, including Annapurnapost, Ekagaj, Nepal Khabar and Pahilopost. Before joining Newschecker, he worked as a desk editor for Nepal’s most prominent daily – Naya Patrika. Chhetri is passionate about debunking fake news that has started growing in threatening proportions with the proliferation of social media outlets.
आइतबार बिहान (साउन १५) नेपालको पूर्वी भूभाग तथा भारतको पश्चिम बंगाल राज्यका केही भूभागमा भूकम्पको धक्का महसुस गरियो । नेपालस्थित राष्ट्रिय भूकम्प मापन तथा अनुसन्धान केन्द्रका अनुसार खोटाङ जिल्लामा केन्द्रविन्दु बनाएर ६ रेक्टर स्केलको भूकम्प जाँदा उक्त धक्का महसुस गरिएको थियो ।
यही सेरोफेरोभित्र रहेका सामाजिक संजाल प्रयोगकर्ताले भूकम्पका बारेमा विभिन्न सामग्री तयार पार्दै टिकाटिप्पणी गरेको देखिन्छ । सोही क्रममा dance lover नामक टिकटक आइडीमा एउटा भिडियोसहितको सामग्री पोस्ट गरिएको छ । जसमा मानिसहरूको ठूलो भीड भागदौडमा होमिएको देखिन्छ । उक्त भिडियो सामग्रीको थमनेलमा लेखिएको छ- आजको भूकम्पले सबैको भागाभाग, खोटाङमा ।’
खोटाङमा भूकम्प गएकै दिन पोस्ट गरिएको उक्त सामग्रीमा एक दिनभित्रै करिब ६७ हजार टिकटक प्रयोगकर्ताले रियाक्ट गरिसकेका छन् भने ५ सयभन्दा बढी प्रयोगकर्ताले दाबीसहितको सामग्रीलाई सेयर गरिसकेका छन् ।
त्यस्तै sukaritmahato नामक टिकटक आइडीमा पनि भूकम्पसँग सम्बन्धित अर्को दाबीसहितको भिडियोसहितको सामग्री पोस्ट गरिएको छ । उक्त भिडियोमा एउटा भिडभाडयुक्त सडक देखिएको छ र सवारीसाधन गुडिरहेको उक्त सडकमै एउटा ठूलो संरचना बजारिएको छ ।
भिडियोमा एउटा अडियो समाचार शैलीको अडियो पनि सुनिन्छ । जसमा नेपालमा निकै ठूलो भूकम्प भएको र जताततै हंगामा भएकोझ दाबी गरिएको छ । उक्त भिडियोको थमनेलमा लेखिएको छ- ‘नेपालमा आज बिहान भूकम्प धक्का ६.३ को, २०७९/०४/१५ ।’
सामाजिक संजालमा उक्त भिडियोको फैलावट व्यापक रहेको छ । आइतबार नै पोस्ट गरिएको उक्त भिडियोमा करिब ४० हजार टिकटक प्रयोगकर्ताले रियाक्ट गरिसकेका छन् । त्यस्तै यो भिडियोलाई सेयर गर्ने प्रयोगकर्ताको संख्या करिब ७ सय रहेको छ ।
खोटाङलाई केन्द्रविन्दु बनाएर आइतबार भूकम्प गएको र सोही दिन प्रस्तुत दाबीसहितको भिडियो सामग्री पोस्ट गरिएको छ । यतिमात्र नभएर उक्त भिडियोको थमनेलमा आइतबारकै मिति राखिएको छ । यस दाबीबाट आम सामाजिक संजाल प्रयोगकर्ता आतंकित बनेको देखिन्छ । सोही कारण हामीले उक्त दाबीमाथि तथ्यजाँच गर्ने जमर्को गरेका छौँ ।
तथ्यजाँच/प्रमाणीकरण
दाबीसहितको पहिलो सामग्रीबाट हामीले जाँच थाल्यौँ । पहिलो सामग्रीमा मानिसहरूको ठूलो भीड भागदौडमा होमिएको देखिन्छ । आइतबार पोस्ट गरिएको उक्त दृश्य खोटाङमा केन्द्र बनाएर भूकम्प जाँदा खिचिएको भन्ने व्यहोराको दाबी टिकटकमा छ ।
हामीले उक्त भिडियोको स्क्रीनसट लिएर गुगल रिवर्स इमेज सर्च गर्यौँ । फलस्वरुप tansudyn नामक ट्विटर ह्यानडिलमा ५ अक्टोबर २०२१ मा उक्त भिडियो पोस्ट गरिएको पाइयो ।
यस तथ्यबाट के प्रष्ट हुन्छ भने आइतबार खोटाङमा भूकम्प जाँदा खिचिएको दाबी गरिएको उक्त भिडियो आइतबारको होइन । यस भिडियोलाई खोटाङमा केन्द्र बनाएर आइतबार गएको भूकम्पसँग जोडेर भ्रामक बनाइएकफो छ । यस भिडियोबारे थप जानकारी पत्ता लगाउन हामीले युट्युब लगायतमा विभिन्न किवर्ड सर्च गर्याैँ । तर, यसको वास्तविकता पत्ता लाग्न सकेन ।
पहिलो दाबी भ्रामक रहेको तथ्यजाँच भएपछि हामी दोस्रो दाबीमा प्रवेश गर्यौँ । दाबीसहितको दोस्रो भिडियोमा एउटा भिडभाडयुक्त सडक देखिएको छ र सवारीसाधन गुडिरहेको उक्त सडकमै एउटा ठूलो संरचना बजारिएको देखिन्छ । यस दृश्यलाई आइतबारको भन्ने दाबी उक्त भिडियोको थमनेल र अडियोमार्फत् गरिएको छ ।
सबैभन्दा पहिले हामीले उक्त सरमाचार शैलीको अडियोको मूल सामग्री फेला पार्ने काममा लाग्यौँ । भिडियोमा राखिएको लोगोसहितको नामलाई युट्युबमा सर्च गर्दा हामीले Your nepali नामक युट्युब च्यानल फेला पार्यौँ । उक्त युट्युब च्यानलमा आइतबार पोस्ट गरिएको भिडियो सर्च गर्दा दाबीसहितको सामग्रीको मूल स्रोत भेटियो ।
प्रस्तुत युट्युब च्यानलले पोस्ट गरेका अन्य सामग्री हेर्दा यो युट्युब च्यानल विश्वसनीय देखिएन । यसले फरक सन्दर्भका दृश्यहरू पोडेर अन्य सामग्री उत्पादन गर्ने गरेको पाइयो । यस तथ्यलाई मध्यनजर गर्दै हामीले दाबीसहितको सामग्रीमा जोडिएको दृश्यको अर्को स्रोत खोज्नतिर लाग्यौँ ।
‘earthquake kathmandu’ भन्ने किवर्ड सर्च गर्दा हामीले दाबीसहितको सामग्रीमा प्रयोग गरिएको अर्को भिडियो फेला पर्यौँ । wara Musafir नामक युट्युब च्यानलमा भेटिएको उक्त सामग्री ३ मे २०१५ मा पोस्ट गरिएको देखिन्छ । विभिन्न फुटेजहरू जोडेर तयार पारिएको उक्त सामग्री २०१५ को महाभूकम्पमा आधारित छ ।
प्रस्तुत तथ्यहरूका आधारमा के प्रष्ट हुन्छ भने भने आइतबारको भूकम्प भन्दै दाबीसहितको सामग्रीमा राखिएका दृश्यहरू फरक सन्दर्भका हुन् । त्यसैले सामाजिक संजालमा फैलाइएका ती दृश्यहरू वर्तमान सन्दर्भमा पोस्ट हुँदा भ्रामक बनेका छन् ।
निष्कर्ष :
आइतबार बिहान खोटाङमा गएको भूकम्पसँग जोडिएको दृश्यहरू अहिलेका होइनन् । पुराना भिडियोलाई छाँटकाँट गरेर भ्रामक तरिकाले वर्तमान सन्दर्भसँग जोडेर भ्रामक सामग्री उत्पादन गरिएको छ ।
नतिजा : भ्रामक
हाम्रा स्रोतहरू :
तपाईँले थाहा पाउनु भएको कुनै शंकास्पद खबर वा सूचनाबारे अनुसन्धान, खोज वा अन्य सुझावको लागि हामीलाई सम्पर्क गर्ने इमेल ठेगाना हो: checkthis@newschecker.co
Aakash Chhetri is a Nepali fact-checker with nearly ten years of experience. He has worked with some of Nepal’s best digital media outlets, including Annapurnapost, Ekagaj, Nepal Khabar and Pahilopost. Before joining Newschecker, he worked as a desk editor for Nepal’s most prominent daily – Naya Patrika. Chhetri is passionate about debunking fake news that has started growing in threatening proportions with the proliferation of social media outlets.
