Aakash Chhetri is a Nepali fact-checker with nearly ten years of experience. He has worked with some of Nepal’s best digital media outlets, including Annapurnapost, Ekagaj, Nepal Khabar and Pahilopost. Before joining Newschecker, he worked as a desk editor for Nepal’s most prominent daily – Naya Patrika. Chhetri is passionate about debunking fake news that has started growing in threatening proportions with the proliferation of social media outlets.
भर्खरै सामाजिक संजालमा एउटा दाबीसहितको सामग्री फैलाइएको छ । उक्त सामग्रीमा कन्चनपुर जिल्लास्थित महेन्द्रनगरबाट निर्मला पन्तको हत्यारा पक्राउ परेको दाबी गरिएको देखिन्छ । यो दाबीसहितको सामग्रीमा उपप्रधान तथा गृहमन्त्री रवि लामिछाने हिँडिरहेको दृश्यसमेत देखिएको छ ।
Newstvprovincesno.1 नामक टिकटक आइडीमा पोस्ट गरिएको सामग्रीमा भिडियो पनि जोडिएको छ । उक्त भिडियोमा पक्राउ परेका आरोपीलाई प्रहरीले चौकीमा पुर्याएको देखिन्छ । भिडियोसहितको सामग्रीको थमनेलमा निर्मला पन्तको हत्यारा महेन्द्रनगरबाट पक्राउ परेको दाबी गरिएको छ । थमनेलमा लेखिएको छ – ‘निर्मला पन्तको हत्यारा महेन्द्रनगरबाट समातियो ! भर्खरै आयो खुशीको खबर ।’
दाबीसहितको प्रस्तुत टिकटक भिडियो बुधबार (२० जनवरी) पोस्ट गरिएको देखिन्छ । पोस्ट भएको १ दिनमै दाबीसहितको सामग्रीमा करिब १ लाख टिकटक प्रयोगकर्ताले रियाक्ट गरिसकेका छन् । १७ सयभन्दा बढी टिकटक प्रयोगकर्ताले प्रतिक्रिया दिइसकेको उक्त सामग्रीलाई १ हजारभन्दा बढी प्रयोगकर्ताले सेयर गरिसकेको देखिन्छ ।
यतिमात्र होइन, प्रस्तुत दाबीसहितको सामग्रीको अडियोबाट अन्य भिडियोहरू पनि पुन:उत्पादन गरिएको देखिन्छ । पोस्ट गएको १ दिनमै दाबीसहितको सामग्रीबाट थप ३१ वटा सामग्री पुन:उत्पादन गरिएको छ । यस तथ्यबाट के प्रष्ट हुन्छ भने ‘निर्मला पन्तको हत्यारा महेन्द्रनगरबाट पक्राउ’ परेको दाबी गरिएको सामग्रीको फैलावट व्यापक छ ।
बलात्कार र हत्या जस्तो गम्भिर एवं सम्बेदनशील मुद्दाका विषयमा गरिएका हरेक दाबीहरू महत्वपूर्ण हुने गर्दछन् । यही कारण ‘निर्मला पन्तको हत्यारा महेन्द्रनगरबाट पक्राउ’ परेको दाबीबारे जाँच गर्नु अत्यावश्यक छ । त्यसैले प्रस्तुत दाबीमाथि हामीले जाँच गर्ने जमर्को गरेका हौँ ।
तथ्य जाँच / प्रमाणीकरण
२०७५ साउन ११ गते मा कञ्चनपुर जिल्लास्थित भीमदत्त नगरपालिका–१८ मा पर्ने उखुबारीमा निर्मला पन्तको शव फेला परेको थियो । अघिल्लो साँझदेखि सम्पर्कविहीन रहेकी पन्तको शव भोलिपल्ट बलात्कारपछि हत्या गरेको अवस्थामा फेला परेको थियो । प्रहरीले घटनाको छानबिन गर्न छुट्टाछुट्टै छानबिन टोली बनाए पनि नतिजा निस्किएन । घटना भएको चार वर्ष बितिसक्दा पनि घटनामा संलग्न अपराधी पक्राउ परेका छैनन् ।
रवि लामिछाने नेपाल सरकारको गृहमन्त्रीमा नियुक्त भएसँगै उनले यस घटनाको छानविनमा चासो देखाए । उपप्रधानमन्त्रीसमेत रहेका गृहमन्त्री लामिछानेले पदभार ग्रहण गरेलगत्तै निर्मला पन्त हत्या प्रकरणबारे अपडेट मागेका थिए ।
घटनाको यही सेरोफेरोमा सामाजिक संजालमा एउटा दाबीसहितको सामग्री फैलाइएको छ । उक्त सामग्रीमा ‘निर्मला पन्तको हत्यारा कन्चनपुर जिल्लास्थित महेन्द्रनगरबाट पक्राउ’ परेको दाबी गरिएको हो । उक्त दाबीमा एउटा दृश्य पनि जोडिएको छ, जसमा प्रहरीले केही आरोपीलाई पक्राउ गरेर प्रहरी कार्यालयतिर लम्किरहेको देख्न सकिन्छ ।
सबैभन्दा पहिले हामीले दाबीसहितको सामग्रीलाई दुई भागमा विभाजन गर्दै जाँचको काम सुरु गर्ने कोशिस गर्यौँ । सबैभन्दा पहिले हामीले दाबीसहितको थमनेल र उक्त सामग्रीमा जोडिएको दृश्यको फरक-फरक तरिकाले हेर्यौँ । त्यसपछि हामीले दाबीसहितको सामग्रीमा जोडिएको भिडियो मूल अंश खोज्नतिर लाग्यौँ ।
जाँचकै क्रममा दाबीसहितको सामग्रीमा प्रयोग गरिएका ‘निर्मला पन्तको हत्यारा महेन्द्रनगरबाट समातियो’ भन्ने दाबीसहितको वाक्यांश युट्युबमा सर्च गर्दा एउटा युट्युब च्यानलमा पोस्ट गरिएको सामग्री फेला पर्यो ।
तीन दिनअघि अर्थात् जनवरी १ मा Ktm Khabar नामक युट्युब च्यानलमा पोस्ट गरिएको भिडियोको अंश नै सामाजिक संजालमा फैलाइएको पाइयो । प्रस्तुत सामग्रीमा रहेको शीर्षक र भित्र रहेको सामग्रीबीच कुनै मेल छैन । यसबाट के प्रस्ट हुन्छ भने फरक-फरक सन्दर्भका विभिन्न दृश्यहरूलाई जोड्दै एउटा भ्रामक तयार पारेर युट्युबमा पोस्ट गरिएको हो । यही भिडियो सामग्रीको शीर्षकसहित एउटा अंशलाई सामाजिक संजालमा फैलाइएको छ ।
दाबीसहितको सामग्रीको स्रोत पत्ता लागेपछि हामीले त्यसभित्र देखिने भिडियोको सन्दर्भ खोज्नतिर लाग्यौँ । दाबीसहितको सामग्रीमा देखिएको भिडियो सन्दर्भ पत्ता लगाउने काम हाम्रा लागि सहज भएन । एउटा ५ सकेन्डको टुक्रालाई हामीले विभिन्न तरिका लगाएर खोजबिन गर्यौँ । हामीले भिडियोको स्क्रिनसट लिएर रिभर्स इमेज सर्च गर्यौँ, भिडियोबारे सुदूरपश्चिममा कार्यरत केही पत्रकारसँग सहयोग माग्यौँ, कयौँ किवर्ड तयार पारेर सर्चसमेत गर्यौँ । तर, उक्त भिडियो अंशको सन्दर्भ भेटिँदै भेटिएन ।
कुनै तरिकाले काम नगरेपछि तीनवटा किवर्ड (हत्या, पक्राउ, सार्वजनिक) लाई विभिन्न माध्यमहरूको सर्च गर्न थाल्यौँ । सर्च गर्ने र भेटिएका परिणामहरू नियाल्ने क्रममा हामीले फेसबुकमा एउटा भिडियो फेला पार्यौँ । एक दिनभरीको कोशिसमा हामीले एउटा भिडियो फेला पारेका थियौँ । यसको सन्दर्भ थियो, पर्सामा १४ वर्षीय बालकको अपरणपछि हत्या भएको र घटना आरोपी पक्राउ परेको ।
Global TV HD को लोगोसहितको भिडियो रिपोर्टमा हामीले एउटा दृश्य देख्यौँ । उक्त दृश्यमा घटना आरोपीको तस्बिर देख्न सकिन्छ । उक्त दृश्यमा देखिएका दुई आरोपीमध्ये एकले हरियो रंगको ज्याकेट र सेतो रंगको पाइन्ट लगाएको देखिन्छ । माथि दाबीसहितको सामग्रीमा पनि भिडियोमा देखिएका व्यक्तिले हरियो रंगको ज्याकेट र सेतो रंगको पाइन्ट लगाएको देखिन्छ । यसबाट के प्रष्ट भयो भने हामीले फेला पारेको भिडियो रिपोर्टमा देखिएको दृश्य र दाबीसहितको सामग्रीमा देखिएको दृश्य एउटै सन्दर्भको हो ।
सामाजिक संजालमा भेटिएको दाबीसहितको सामग्रीको मूल स्रोत फेला परेपछि हामी उक्त भिडियोको मूल सन्दर्भ पत्ता लगाउने काममा जुट्यौँ । हामीले यसअघि नै सन्दर्भ फेला पारिसकेका छौँ र त्यसलाई पुष्टि गर्न मूल भिडियो पत्ता लगाउँदैछौँ ।
मूल सन्दर्भसहितको भिडियोको जाँच गर्ने क्रममा हामीले युट्युबमा ‘अपरण हत्या शिक्षक दुई जना पक्राउ’ लगायतका वाक्यांश सर्च गर्यौँ । जसको परिणास्वरुप Galaxy 4K प्रसारण हुने ‘सीधा कुरा’ नामक कार्यक्रमको एउटा रिपोर्ट फेला पर्यो । यस दाबीसँग जोडिएका वर्तमान गृहमन्त्री रवि लामिछाने नै उक्त ‘सीधा कुरा’ कार्यक्रम पूर्व प्रस्तोता थिए ।
Jiya lal नामक युट्युब च्यानलमा पोस्ट गरिएको उक्त रिपोर्टमा प्रयोग गरिएको दृश्यलाई नै छाँटकाँट गरेर निर्मला पन्त बलात्कार एवं हत्याकाण्डसँग जोडेको देखिन्छ । ‘सीधा कुरा’ कार्यक्रममा प्रसारित रिपोर्टको १ मिनेट ३६ सेकेन्टमा देखिने उक्त दृश्यलाई निर्मला पन्तको हत्यारा महेन्द्रनगरबाट पक्राउ दाबीसहित सामाजिक संजालमा फैलाइएको पाइयो ।
फेला परेका सबै तथ्यको आधारमा हामीले थप जाँच गर्यौँ । सोही सन्दर्भलाई आधार बनाएर किवर्ड सर्च गर्दा हामीले himalkhabar मा प्रकाशित एउटा रिपोर्ट फेला पार्यौँ । उक्त सामग्रीबाट के प्रष्ट हुन्छ भने पक्राउ परेका आरोपी दाबीसहितको सामग्रीमा भनिएजस्तो निर्मला पन्तको हत्यारा होइनन् । उनीहरू फरक सन्दर्भको घटनासँग संलग्न आरोपी हुन् । २०७९ पुस १३ गते प्रकाशित उल्लेखित सन्दर्भको समाचारको पहिलो तीन लाइन यस्तो छ :
पर्सामा आफ्नै विद्यार्थीको अपहरणपछि हत्या गरेको आरोपमा शिक्षक सहित दुई जनालाई प्रहरीले पक्राउ गरेको छ । वीरगञ्जस्थित गुरुकुल इङ्लिश बोर्डिङ स्कूलमा अध्ययनरत विद्यार्थीको अपरहणपछि हत्या गरेको आरोपमा पक्राउ परेका शिक्षक सहित दुई जनालाई प्रहरीले बुधबार सार्वजनिक गरेको हो । विद्यार्थीको अपहरणपछि ५० लाख फिरौती मागेको मेसेजको आधारमा अनुसन्धान गर्दै जाँदा उनीहरूलाई पक्राउ गरिएको जिल्ला प्रहरी कार्यालय, पर्साका प्रहरी उपरीक्षक (एसपी) कोमल शाहले बताए । वीरगञ्ज महानगरपालिका-२५, खल्वा टोला सिर्सियास्थित गुरुकुल इङ्लिश बोर्डिङ स्कूलको कक्षा ८ मा अध्ययनरत १४ वर्षीय निरजकुमार पासवानको अपहरणपछि हत्या भएको छ। उनको हत्यामा संलग्न रहेका तीन जनामध्ये वीरगञ्ज-१७, अलौंका २४ वर्षीय कृष्णा भन्ने श्यामप्रसाद यादव र धोबनी गाउँपालिका-१ घोडदौलपिप्राका ३० वर्षीय दिलीपकुमार पटेललाई पक्राउ गरिएको हो । पटेल गुरुकुल विद्यालयकै शिक्षक हुन् ।
निष्कर्ष :
‘निर्मला पन्तको हत्यारा महेन्द्रनगरबाट पक्राउ’ परेको दाबीसहितको सामग्रीमा प्रयोग गरिएको भिडियो फरक सन्दर्भको हो । फरक सन्दर्भको भिडियोलाई छाँटकाँट गरेर भ्रामक दाबीका साथ सामाजिक संजालमा फैलाइएको पाइयो ।
नतिजा : भ्रामक
हाम्रा स्रोतहरू :
तपाईँले थाहा पाउनु भएको कुनै शंकास्पद खबर वा सूचनाबारे अनुसन्धान, खोज वा अन्य सुझावको लागि हामीलाई सम्पर्क गर्ने इमेल ठेगाना हो: [email protected]
Aakash Chhetri is a Nepali fact-checker with nearly ten years of experience. He has worked with some of Nepal’s best digital media outlets, including Annapurnapost, Ekagaj, Nepal Khabar and Pahilopost. Before joining Newschecker, he worked as a desk editor for Nepal’s most prominent daily – Naya Patrika. Chhetri is passionate about debunking fake news that has started growing in threatening proportions with the proliferation of social media outlets.
