Aakash Chhetri is a Nepali fact-checker with nearly ten years of experience. He has worked with some of Nepal’s best digital media outlets, including Annapurnapost, Ekagaj, Nepal Khabar and Pahilopost. Before joining Newschecker, he worked as a desk editor for Nepal’s most prominent daily – Naya Patrika. Chhetri is passionate about debunking fake news that has started growing in threatening proportions with the proliferation of social media outlets.
मनसुन सुरु भएसँगै नेपालका विभिन्न क्षेत्रहरूमा वर्षा भइरहेको छ । वर्षाका कारण मानिसहरू बाढी, पहिलो, डुबान जस्ता प्राकृतिक प्रकोपको सामना गरिरहनुपरेको छ । यही क्रममा सामाजिक संजालमा बाढी-पहिरो र डुबालका भिडियोहरू पोस्ट हुने क्रमसमेत बढेको देखिन्छ ।
भिडियो केन्द्रीत सामाजिक संजाल टिकटकमा sagar नामक आइडीमा एउटा जानकारीमूलक सामग्री पोस्ट गरिएको छ । उक्त सामग्रीमा आजावमार्फत् बुटवलको तिनाउ खोलामा ठूलो बाढी आएको जानकारी दिइएको छ । उक्त सामग्रीमा जोडिएको अडियोमा भनिएको छ,‘आज बुटवलको तिनाउ खोलाले सतह पार गरिसकेकाे ५ हेर्नुस्, मान्छेहरू धेरै आउनुभएको छ टाडाटाडाबाट हेर्नको लागि पनि । पूरै घरहरू, पारी सुकुम्बासी बस्तीहरू ढुबानमा परिसकेका छ ।’
बुटवलको तिनाउ खोलामा आएको बाढीले सुकुम्बासी बस्ती डुबाएको दाबी गर्ने प्रस्तुत भिडियो पोस्ट भएको २४ घण्टा पनि भएको छैन । पोस्ट भएको यति छोटो समयमा उक्त सामग्रीमा १० हजारभन्दा बढी टिकटक प्रयोगकर्ताले रियाक्ट गरिसकेका छन् भने उक्त भिडियो सेयर गर्न प्रयोगकर्ताको संख्या १ सयभन्दा बढी रहेको छ ।
मनसुनी वर्षा सुरु भएसँगै तयार पारिएको प्रस्तुत सामग्री भ्रामक रहेको तथ्य न्युजकेचरकले तथ्यजाँचबाट प्रष्ट भएको छ । जाँचका क्रममा सामग्रीमा प्रयोग गरिएको अडियो र तस्बिरहरू फरक सन्दर्भको रहेको पाइयो ।
तथ्यजाँच/प्रमाणीकरण
दाबी सहितको सामग्री फेला पारेसँगै हामीले सबैभन्दा पहिले त्यहाँ जोडिएका तस्बिरहरूबारे जाँच गर्ने जमर्को गर्यौँ । भिडियोमा जोडिएको एउटा परिवारको तस्बिरमा हाम्रो आँखा गयो । उक्त तस्बिरमा एउटी महिलाले पानी माथि तैरिरहेको बस्तुमा खाना पकाइरहेको देखिन्छ । उक्त तस्बिरलाई हामीले गुगल रिवर्स इमेज सर्च गरिहेर्यौँ । फरस्वरुप उक्त तस्बिरको वास्तविकता हामीले थाहा पायौँ ।
प्रस्तुत तस्बिर नेपालमा मात्रै होइन, केही समयअघि भारतमासमेत भाइरल भएको रहेछ । २९ जुलाई २०२१ मा altnews ले प्रकाशित गरेको तथ्यजाँच रिपोर्ट अनुसार उक्त तस्बिर बंगलादेशको हो र उक्त तस्बिरलाई एक वर्षअघि भारतको दाबीसहित सामाजिक संजालमा फैलाइएको थियो । अहिले पनि यसलाई नेपालको तस्बिर भन्दै नेपाली सामाजिक संजाल प्रयोगकर्तामाझ फैलाउन खोजिएको छ ।
त्यस्तै टिकटक सामग्रीमा राखिएको अर्को तस्बिरमा सडक खोलामा परिणत भएको र मानिसहरूले त्यसलाई पार गर्न कोशिस गरिरहेको दृश्य देखिन्छ । उक्त तस्बिरको वास्तविकता पत्ता लगाउन पनि हामीले गुगल रिवर्स इमेज सर्च गरिहेर्यौँ । केही समयको प्रयासपछि उक्त तस्बिर नेपालको नभई भारतको रहेको पाइयो ।
indianexpress ले २५ अगस्ट २०१६ मा प्रकाशित गरेको समाचार अनुसार प्रस्तुत तस्बिर भारतस्थित पश्चिम बंगालको बर्दवान जिल्लामा आएको बाढीको हो । यही तस्बिरलाई अहिले नेपालस्थित बुटवलको तिनाउ खोलामा आएको बाढीसँग जोडिएको छ ।
दाबी सहितको सामाग्रीमा प्रयोग गरिएको तेस्रो तस्बिरमा पूरै बजार नै डुवानमा परेको देखिन्छ । तस्बिरबारे विभिन्न तरिकाले खोजिनिति गर्दा उक्त तस्बिर सिन्धुपाल्चोक जिल्लास्थित मेलन्ची नदिमा आएको बाढीको रहेको पाइयो । wionews ले १७ जुन २०२१ मा प्रकाशित गरेको समाचारमा पूरा विवरण सहित उक्त तस्बिर पोस्ट गरिएको छ ।
अन्तिममा हामीले प्रस्तुत दाबीसहितको सामग्रीमा प्रयोग गरिएको अडियोको मूल स्रोत जान्न चाह्यौँ । त्यसपछि उक्त अडियो पनि यस वर्षको नरहेको तथ्य खुल्यो । Sita Chiranjibi Poud नामक टिकटक आइडीमा आजभन्दा ठिक एक वर्षअघि अर्थात् १५ जुन २०२१ मा पोस्ट गरिएको थियो । यसबाट के प्रष्ट हुन्छ भने उक्त सामग्रीमा प्रयोग गरिएको अडियोसमेत भ्रामक छ । यी उक्त टिकटक सामग्री नै भ्रामक रहेको पुष्ट हुन्छ ।
निष्कर्ष :
प्रस्तुत टिकटक भिडियोमा प्रयोग गरिएका तस्बिरहरू कोही विदेशका हुन् भने कोही स्वदेशका हुन् । तर, ती तस्बिरहरू यो वर्ष खिचिएको भने होइन । तस्बिर मात्रै होइन, टिकटक भिडियोमा प्रयोग गरिएको अडियोसमेत एक वर्ष पुरानो रहेको पाइयो । यसअर्थ प्रस्तुत टिकटक भिडियो भ्रामक छ ।
नतिजा : भ्रामक
हाम्रा स्रोतहरू :
तपाईँले थाहा पाउनु भएको कुनै शंकास्पद खबर वा सूचनाबारे अनुसन्धान, खोज वा अन्य सुझावको लागि हामीलाई सम्पर्क गर्ने इमेल ठेगाना हो: [email protected]
Aakash Chhetri is a Nepali fact-checker with nearly ten years of experience. He has worked with some of Nepal’s best digital media outlets, including Annapurnapost, Ekagaj, Nepal Khabar and Pahilopost. Before joining Newschecker, he worked as a desk editor for Nepal’s most prominent daily – Naya Patrika. Chhetri is passionate about debunking fake news that has started growing in threatening proportions with the proliferation of social media outlets.
