Aakash Chhetri is a Nepali fact-checker with nearly ten years of experience. He has worked with some of Nepal’s best digital media outlets, including Annapurnapost, Ekagaj, Nepal Khabar and Pahilopost. Before joining Newschecker, he worked as a desk editor for Nepal’s most prominent daily – Naya Patrika. Chhetri is passionate about debunking fake news that has started growing in threatening proportions with the proliferation of social media outlets.
दाबी: भारतको कोलकता ४.७ रेक्टर स्केलको भूकम्प गएको र भूकम्पकै कारण भवन ढलेको छ ।
तथ्य: दक्षिण भारतको केरलामा तीन वर्षअघि वातावरणीय नियमहरूको उल्लङ्घन गर्दै निर्माण गरिएका भवन ढालिएको दृश्यलाई भ्रामक तरिकाले भूकम्पसँग जोड्न खोजिएको छ ।
भिडियो केन्द्रीत सामाजिक संजाल टिकटकमा एउटा भिडियो सामाग्री फैलिरहेको छ, जसमा एउटा गगनचुम्बी भवन एकाएक गर्ल्यामगुर्लुम ढलेको देखिन्छ । छिमेकी मुलुक भारतमा ४.७ रेक्टर स्केलको भूकम्प गएको र भूकम्पकै कारण भवन ढलेको सन्देश दिनेगरी उक्त सामग्रीमा पोस्ट गरिएको छ ।
Roysurendra नामक टिकटक आइडीमा पोस्ट गरिएको सामग्रीमा एउटा भवन देख्न सकिन्छ । पाँच सेकेन्डभित्र हेर्दाहेर्दै उक्त भवन ढलिरहेको देख्न सकिन्छ । उक्त भिडियोसहितको सामग्रीको थमनेलमा भारतको कोलकाता भूकम्प गएको दाबी गरिएको छ । थमनेलमा अंग्रेजी भाषामा लेखिएको छ- ‘आज इन्डियामा भूकम्प ४.७ कोलकता ।’
एक दिनअघि अर्थात् आइतबार पोस्ट गरिएको सामग्रीमा सात हजारभन्दा बढी टिकटक प्रयोगकर्ताले रियाक्ट गरिसकेका छन् । यही समयमा करिब ४ सयभन्दा बढी प्रयोगकर्ताले प्रतिक्रिया दिइसकेको दाबीसहितको सामग्रीलाई साढे ३ हजार भन्दा बढी टिकटक प्रयोगकर्ताले रियाक्ट गरिसको देखिन्छ ।
प्रस्तुत भिडियोसहितको सामग्रीमा रहेको दाबी अन्त्यन्तै संवेदनशील रहेको छ । भारतमा ४.७ रेक्टर स्केलको भूकम्प गएको र भूकम्पकै कारण भवन ढलेको सन्देश दिइएकाले हामीले प्रस्तुत भिडियोको वास्तविकता पत्ता लगाउन तथ्यजाँच गरेका छौँ ।
तथ्यजाँच/प्रमाणीकरण
जाँचका क्रममा हामीले भिडियोलाई पुन: एकपटक नियाल्यौँ । उक्त सामग्रीमा गगनचुम्बी भवन एकाएक गर्ल्यामगुर्लुम ढलेको दृश्यसँगै एकजना सुरक्षाकर्मीसमेत देखिएका छन्, ती प्रहरीले भारतीय प्रहरीको पोशाकमा देखिएका छन् । यस तथ्यबाट प्रस्तुत भिडियो भारतकै हो भन्ने विषयमा हामी प्रष्ट भयौँ ।
प्रारम्भिक अनुमानपछि हामीले भारतमा ४.७ रेक्टर स्केलको भूकम्प गएको भन्ने दाबीबारे जाँच सुरु गर्यौँ । यसका लागि सबैभन्दा पहिले भारत सरकारको अर्थ साइन्स मन्त्रालय अन्तर्गत संचालित ‘नेशनल सेन्टर फर सेस्मोलोजी’को वेससाइटमा रहेको विवरणलाई अध्ययन गर्यौँ ।
नेशनल सेन्टर फर सेस्मोलोजीको भूकम्प विवरण अनुसार २६ मार्चमा भारतको असामस्थित केन्द्रबिन्दू भएर २.७ म्याग्नेच्यूटको भूकम्प गएको थियो । तर, माथि उल्लेखित दाबीसहितको सामग्रीमा भनिएजस्तो कोलकता क्षेत्रमा भूकम्प गएको विवरण नेशनल सेन्टर फर सेस्मोलोजीको भूकम्प विवरणमा उल्लेख छैन । यसबाट के प्रष्ट हुन्छ भने २६ मार्च अर्थात् दाबीसहितको सामग्री पोस्ट गरिएको दिन कोलकता क्षेत्रमा ४.७ रेक्टर स्केलको भूकम्प गएको थिएन ।
भूकम्पका विषयमा जाँच सकिएपछि हामीले दाबीसहितको सामग्रीमा जोडिएको भिडियोबारे जाँच थाल्यौँ । जसका लागि सबैभन्दा पहिले ‘Building Demolition India’ वाक्यांशलाई गुगलमा सर्च गर्यौँ । जसको नतिजास्वरुप Voice of America युट्युब च्यानलमा तीन वर्षअघि अर्थात् ११ जनवरी २०२० मा पोस्ट गरिएको एउटा भिडियो फेला पर्यौँ ।
दाबीसहितको भिडियोसँग उल्लेखित युट्युब च्यानलमा पोस्ट गरिएको भिडियो पनि मिल्दोजुल्दो देखिन्छ । फरक कोणबाट खिचिएको दृश्यमा भएपनि पुल र भवनको आकार-प्रकारका आधारमा हामीले दुबै भिडियोलाई एकआपसमा दाँजेर हेर्यौँ ।
युट्युबमा दिइएको जानकारी अनुसार भारतको दक्षिणी केरला राज्यले दुईवटा लक्जरी अपार्टमेन्ट भवनहरूलाई वातावरणीय कानुनको उल्लंघन गरेको भन्दै भत्काएको हो । समुद्र, नदी, ताल र अन्य जलस्रोतबाट निश्चित दूरीमा निर्माण गर्न निषेध गर्ने कानुन उल्लङ्घन गरेको भन्दै ती भवन भत्काइएको जानकारी उक्त युट्युब च्यानलमा दिइएको छ ।
प्रस्तुत जानकारीका आधारमा हामीले थप किवर्ड तयार पारेर जाँच कार्य अगाडि बढायौँ । ‘Building Demolition in India Kerala’ वाक्यांशलाई युट्युबमा सर्च गर्दा थुप्रै परिणामहरू भेटिए । माथि उल्लेखित दाबीसहितको सामग्रीमा रहेको भिडियोकै कोणबाट खिचिएका केही भिडियो फेला परे ।
दाबीसहितको सामग्रीमा जोडिएको भिडियोकै कोणबाट खिचिएका केही दृश्य युट्युबमा फेला त परे तर फेला परेका कुनैपनि भिडियोको आधिकारिकता पुष्टि हुन सकेनन् । यही कारण हामीले गुगलमा थप किवर्ड सर्च गर्यौँ । सर्चको नतिजास्वरुप हामीले bbc प्रकाशित एउटा समाचार फेला पार्यौँ ।
११ जनवरी २०२० मा प्रकाशित उक्त समाचारमा दक्षिणी भारतमा वातावरणीय नियमहरूको उल्लङ्घन गरी निर्माण गरिएका दुई लक्जरी लेकसाइड अपार्टमेन्ट कम्प्लेक्स भत्काएको जानकारी दिन्छ । एउटै कोणबाट खिचिएको आधिकारिक स्रोत फेला नपरेपछि हामीले बीबीसीको समाचारमा उल्लेखित भिडियो र दाबीसहितको सामग्रीमा रहेको भिडियोमा देखिएका दृश्यलाई एक-आपसमा तुलना गरेका छौँ ।
प्राप्त विवरण अनुसार भारतको सर्वोच्च अदालतले कोच्चीको मराडु नगरपालिकामा रहेका अवैध संरचना भत्काउन आदेश दिएपछि नियन्त्रित इम्प्लोसन विधिबाट अग्ला अपार्टमेन्ट कम्प्लेक्स भत्काइएको थियो । दाबीसहितको सामग्रीमा देखाइएको भवनको नाम होली फेथ एच टु ओ अपार्टमेन्ट रहेको थियो । कुनै बेला उक्त रहेको ठाउँलाई हामीले गुगल अर्थमा देखाउने प्रयास गरेका छौँ । हेर्नुहोस्, भवन भत्काएपछि अहिले खाली रहेको स्थानको गुगल लोकेशन :
प्रस्तुत तथ्यहरू केलाउँदा के प्रष्ट हुन्छ भने माथि उल्लेखित दाबीसहितको सामग्रीलाई भ्रामक तरिकाले प्रस्तुत गरिएको छ । भूकम्प गएको विषयदेखि भवन भत्किएको दृश्यसम्मलाई भ्रामक तरिकाले प्रस्तुत गरी सामाजिक संजालमा फैलाइएको पाइयो ।
निष्कर्ष
भारतमा ४.७ रेक्टर स्केलको भूकम्प गएको र भूकम्पकै कारण भवन ढलेको सन्देश दिनेगरी सामाजिक संजालमा पोस्ट गरिएको सामग्री भ्रामक छ । भिडियोमा देखिएको भवन ढलिरहेको दृश्य कोलकताको होइन, दक्षिण भारतस्थित केरलामा तीन वर्षअघि खिचिएको दृश्यलाई दाबीसहितको सामग्रीमा भ्रामक तरिकाले प्रस्तुत गरिएको पाइयो । वातावरणीय नियमहरूको उल्लङ्घन गरी निर्माण गरिएका कारण उक्त भवन ढालिएको थियो ।
नतिजा : भ्रामक
हाम्रा स्रोतहरू
National Center for Seismology
Voice of America, 11 Jan 2020
BBC, 11 Jan Dec 2020
Economictimes, 11 Jan 2020
तपाईँले थाहा पाउनु भएको कुनै शंकास्पद खबर वा सूचनाबारे अनुसन्धान, खोज वा अन्य सुझावको लागि हामीलाई सम्पर्क गर्ने इमेल ठेगाना हो: [email protected]
Aakash Chhetri is a Nepali fact-checker with nearly ten years of experience. He has worked with some of Nepal’s best digital media outlets, including Annapurnapost, Ekagaj, Nepal Khabar and Pahilopost. Before joining Newschecker, he worked as a desk editor for Nepal’s most prominent daily – Naya Patrika. Chhetri is passionate about debunking fake news that has started growing in threatening proportions with the proliferation of social media outlets.
